نویسنده: موسی نویسندۀ این کتاب است.
هدف: تاکید بر اقتدار الاهی رهبری موسی و قانون عهد و آیین‌های عبادت.
تاریخ نگارش: حدود ۱۴۴۶-۱۴۰۶ ق.م.
حقایق کلیدی
- خداوند موسی را به عنوان رهبر اسرائیل منصوب کرد تا برکت رهایی از مصر را به ارمغان آورد.
- قوانین عهد که توسط موسی بخشیده شد، تأیید الاهی داشتند تا قوم خدا را به سوی برکات هدایت کنند.
- مقررات موسی برای عبادت در خیمه، از سوی خدا وضع شده بودند تا هدایت‌گر قوم خدا به سوی برکات باشند.
نویسنده
موسی نویسنده اصلی کتاب خروج بود. برخی از بخش‌های کتاب به صراحت اعلام می‌کنند که منشاء موسایی دارند. ده فرمان در اصل بر لوح‌های سنگی «به انگشت خدا» مرقوم شدند (خروج ۳۱: ۱۸؛ همچنین نگاه کنید به خروج ۳۲: ۱۵-۱۶؛ ۳۴: ۱، ۲۸)، اما موسی تحویل‌دهنده این قوانین به اسرائیل بود. موسی کتاب عهد را نیز نوشت (مثلا در خروج ۲۰: ۱۸-۲۳: ۳۳؛ نگاه کنید به خروج ۲۴: ۴، ۷؛ ۳۴: ۲۷). از این گذشته، یوشع ۸: ۳۱ به خروج ۲۰: ۲۵ به عنوان آنچه «در کتاب تورات موسی مکتوب است» اشاره می‌کند. علاوه بر آن، عیسی خروج را «کتاب موسی» می‌خواند (مرقس ۷: ۱۰؛ ۱۲: ۲۶؛ لوقا ۲: ۲۲-۲۳). این احتمال می‌رود که موسی کاتبانی را به کار می‌گرفت و اینکه بعدها کتاب او مورد ویرایش و بازبینی‌هایی قرار گرفته است، اما خود کتاب خروج و سایر کتاب‌های کتاب‌مقدس از این دیدگاه سنتی که موسی نویسنده این کتاب است، پشتیبانی می‌کنند.
نام خروج شکل لاتینی از کلمه خروج در زبان یونانی، به معنی «خارج شدن» یا «عزیمت» است (لوقا ۹: ۳۱). کتاب نام خود را از رویداد اصلی عزیمت اسرائیل از مصر گرفته که در ۱۵ فصل اول آن به ثبت رسیده است. کتاب خروج به‌طور مستقیم روایت پیدایش باب ۵۰ را دنبال نمی‌کند، اما بخش اول آن با «این است نام‌های» شروع می‌شود و اشاره به پیدایش ۴۶: ۸-۲۷ دارد، که در آن فهرست اسامی اسرائیلیانی آمده که به مصر رفتند. خروج اثری جداگانه است، اما بخشی از ساختار کتب پنج‌گانه تورات (از پیدایش تا تثنیه) محسوب می‌شود.
تاریخ و محل نگارش
اگرچه طرح اصلی خروج از دوران بردگی اسرائیلیان در مصر تا دریافت قانون خدا در کوه سینا ادامه دارد، اما دست‌کم دو تذکر نشان می‌دهد که خروج بعد از آن تاریخ به پایان رسیده است. خروج ۱۶: ۳۵ بیان می‌کند که قوم «مدت چهل سال منّ را می‌خوردند، تا به زمین آباد رسیدند، یعنی تا به سرحد زمین کنعان داخل شدند، خوراک ایشان منّ بود» (همچنین نگاه کنید به یوشع ۵: ۱۰-۱۲). خروج ۴۰: ۳۸ نیز به شکلی مشابه بیان می‌کند که «زیرا که در روز، ابر خداوند بر مسکن و در شب، آتش بر آن می‌بود، در نظر تمامی خاندان اسرائیل، در همه منازل ایشان». این آیات قویاً حاکی از آن است که موسی این کتاب را در حالیکه قوم در دشت‌های موآب انتظار می‌کشیدند، برای نسل دوم ایشان به شکل نهایی‌اش درآورده است (نگاه کنید به تثنیه ۱: ۵). به همین دلایل، تاریخ نگارش کتاب باید حدود ۱۴۴۶-۱۴۰۶ ق.م.، یعنی در طول ۴۰ سال آوارگی اسرائیل در بیابان در نظر گرفته شود.
تاریخ و مسیر خروج، موضوع بحث و جدل‌های قابل توجهی بوده است. تاریخ‌نگاری کتاب‌مقدسی، زمان خروج را به ۴۸۰ سال قبل از سلطنت سلیمان نسبت می‌دهد (اول پادشاهان ۶: ۱)، یعنی به حدود ۱۴۴۰ ق.م. این تاریخ اولیه با داوران ۱۱:۲۶ هم‌خوانی دارد، که می‌گوید از زمان ورود اسرائیل به کنعان ۳۰۰ سال گذشته است. تاریخ ۱۴۴۰ ق.م. توسط خروج ۱۲: ۴۰-۴۱ نیز مورد تأیید قرار می‌گیرد، که در آن مشخصا به گذشت ۴۳۰ سال از دوره اقامت اسرائیل در مصر اشاره شده است. فرعونِ زمانِ خروج در این صورت احتمالا باید توتموز سوم یا آمِن‌هوتِپ دوم بوده باشد.
مدافعانِ تاریخ نگارش بسیار موخرتری برای کتاب خروج، به نام رامسِس به عنوان یکی از شهرهای انبار ذخیره که با کار اسرائیلیان ساخته شد، اشاره می‌کنند (خروج ۱: ۱۱). به این ترتیب، رامسِس دوم (۱۲۹۰-۱۲۲۴ ق.م.) فرعون زمان خروج در نظر گرفته می‌شود، و لذا این تاریخ را در حدود ۱۲۷۰ق.م. تخمین می‌زنند. این تخمین هم‌خوانی بیشتری با باستان‌شناسی شهرهای ویران شده در منطقه و عدم وجود اقامتگاه‌های قدیمی‌تر در منطقه شرق اردن دارد. با این‌حال، کشفیات جدیدتر در منطقه شرق اردن و ارزیابی تازه‌ای از تخریب اریحا، احتمال این تاریخ دیرتر را تضعیف می‌کنند.
مسیر خروج از رامسس آغاز شد. محل دقیق آن شهر موضوع بحث و گفتگو‌های قابل توجهی است، هرچند تلّ الدَبا (کنتیر امروزی) بیش از سایر مکان‌ها مورد اقبال عموم است. عبرانیان از آنجا به سمت جنوب تا سوکوت رفتند (خروج ۱۳: ۲۰). آنها در اینجا ظاهرا قادر به پیش‌روی نبودند، پس به سمت شمال چرخیدند (خروج ۱۴: ۲). در این آیه به سه محل: بعل‌صفون، مجدل (میگدال) و فم‌الحیروت اشاره شده است. بعل‌صفون هم‌ارز با تحفنیس در نظر گرفته می‌شود که مرزی کنار ساحل دریاچه مِنزَلِه، یکی از دریاچه‌های نمک میان دریای مدیترانه و خلیج سوئز است. سه راه فرار ممکن برای اسرائیلیان وجود داشت: راه سرزمین فلسطینیان که از طریق جاده ساحلی شدیدا تحت حفاظت، مصر را به کنعان وصل می‌کرد. مسیر دوم، راه شور بود که از کنار وادی تومیلات در منطقه دلتا شروع می‌شد، از قادش برنیع عبور می‌کرد و به کنعان انشعاب می‌یافت. دیوار مرزی شور، که از آن مصر بود، می‌توانست مانع اصلی این مسیر باشد. خداوند در هدایت قوم به سمت جنوب تا جنوب کوه سینا، نه تنها آنان را به کوهی برد که پیش از آن برای موسی تعیین کرده بود، بلکه ایشان را از تماسی دیگر با مصریان نیز دور کرد. رهایی اسرائیل از میان دریا شاید مربوط به عبور آنان از یکی از انشعابات جنوبی دریاچه مِنزله بوده باشد.
شبه جزیره سینا مثلثی است که در قسمت فوقانی حدود ۲۴۰ کیلومتر طول دارد و طول هر یک از دو ضلع دیگرش به سمت جنوب حدود ۴۱۸ کیلومتر است. این شبه جزیره توسط دو بازوی دریای سرخ یعنی: خلیج سوئز و خلیج عقبه (ایلت) محاصره شده است. عبرانیان در امتداد ساحل غربی سینا به سمت جنوب حرکت کردند. آب‌های تلخ ماره (خروج ۱۵: ۲۲-۲۵) معمولا به نام عین‌هاوارای امروزی شناسایی می‌شود که در فاصله ۷۲-۸۰ کیلومتری جنوب نوک خلیج سوئز قرار دارد، اما احتمالا عیون‌موسی گزینش بهتری است. ایلیم با چشمه و درختان زیادش، همان وادی قَرَندِل، قرارگاهی در کنار دریای سرخ است (اعداد ۳۳: ۱۰) که در هفت مایلی جنوب عین هاوارای امروزی قرار دارد. بیابان سین را به بهترین شکل می‌توان همان دبِّت الرّمله، دشت شنی در امتداد کناره فلات سینا شمرد. اگر محل کوه سینا را در مکان سنتی جبل موسی در نظر بگیریم، در آن صورت اسرائیلیان باید از میان دنباله‌ای از دره و دشت‌ها به سمت جبل موسی چرخیده، و در حین عبور از صحرای رفیدیم با عمالیقیان جنگیده باشند (خروج ۱۷: ۸-۱۶). رفیدیم آخرین اردوگاه در صحرای سینا قبل از رسیدن ایشان به کوه مقدس بود. آنان به سمت کوه سینا پیش رفتند (خروج باب ۱۹)، و در آنجا شریعت را دریافت کردند. تثنیه ۱: ۲ با این محل در سینا موافقت دارد. آنان سپس از راه فاران به قادش سفر کردند.
هدف و نکات متمایز
کتاب خروج چندین مضمون اصلی دارد:
اول، شرح می‌دهد که چگونه خداوند اسرائیل را در وفای به عهدی که با پدران‌شان بسته بود، از مصر آزاد کرد.
عنصر اصلی دوم کتاب، مکاشفه عهد در سینا است.
سومین مضمون، نتیجه دو مورد اول است: برپایی خیمه اجتماع به عنوان مسکن خدا در میان اسرائیل.
هر یک از این مضامین نشانگر پیروزی فیض خداست. خدای حقیقی، با رهانیدن قوم خود، گفتگو با افراد بشر در سینا، و آشکار کردن حضورش در خیمه اجتماعی که دستور ساختن آن را به قوم داد، خدایان و حاکمان بشری مصر را مورد داوری و محکومیت قرار داد. آشکارا دیدن این مضامین، همچنین قدوسیت و فیض خداوند در شریعت عهد او و نیز نمادگرایی آیینی زندگی و عبادت اسرائیل را نشان می‌دهد.
موسی، خدمتگزار برگزیده خدا، در مرکز همه این فعالیت‌های الاهی قرار دارد. او واسطه داوری خدا بر مصر (خروج ۴: ۱-۱۷)، و نیز کسی بود که خدا اسرائیل را توسط او از میان دریای سرخ رهانید (خروج ۱۴: ۳۱). خدا از طریق موسی مکاشفه خود را در سینا به ظهور آورد (خروج ۲۰: ۱۹). موسی همچنین مقررات مربوط به خیمه اجتماع را دریافت کرد و به اطلاع قوم رساند (خروج ۳۲-۳۴). اگرچه قدرت و اقتدار خدا همه این برکات را برای اسرائیل به بار آورد، اما کتاب خروج به خودی خود، بر موسی، خدمتگزار خدا، متمرکز است.
مسیح در خروج
مسیحیان به روش‌های زیادی می‌توانند نکاتی را درباره مسیح در جای‌جای کتاب خروج بیاموزند. اول، در مقیاسی بزرگ، نحوه رهایی اسرائیل از مرارت‌های بردگی در مصر و رفتن ایشان به سرزمین وعده سرشار از برکات الاهی، تشبیه بارزی از کار نجات‌بخش خدا در طول تاریخ است. خدا قوم برگزیده‌اش را از قدرت‌های شروری که آنها را به بندگی گرفته بودند، رهانید، و آن قدرت‌ها را محکوم کرد، و قوم خود را پسر نخست‌زاده‌اش خواند، قومی مقدس از کاهنان که خودِ خدا به واسطه روحش در میان‌شان ساکن گردید. الگوی پیروزی الاهی بر دشمنان، استقرار مسکن الاهی و فراوانی برکات به حد کمال در ظهور اولیه و ثانوی مسیح، تحقق می‌یابد (مثلاً در: اول قرنتیان ۱۰: ۱-۱۳؛ افسسیان ۲: ۱۴-۲۲؛ مکاشفه ۲۰: ۱۱-۲۲: ۵).
دوم، خیمه اجتماع و خدمات مربوط به آن همگی به مسیح اشاره دارند. به طور کلی، همچنان که خیمه اجتماع محل قابل دسترس حضور الاهی بر زمین بود، عیسی نیز در میان ما ساکن شد (به معنای دقیق، خیمه زد: یوحنا ۱: ۱۴، ۱۷). از این گذشته، برقراری قربانی حیوانات به عنوان راه‌حل‌هایی موقت برای گناهان اسرائیل، پیش‌بینی قربانی مرگ مسیح بود، که با آن یک بار برای همیشه گناه مورد مجازات قرار گرفت (خروج ۲۴: ۸؛ متی ۲۶: ۲۷-۲۸؛ یوحنا ۱: ۲۹؛ عبرانیان ۱۲: ۲۴؛ اول پطرس ۱: ۲). به علاوه، رویداد مهم پسح در مسیح به انجام می‌رسد (اول قرنتیان ۵: ۷).
نقش محوری موسی در این کتاب نیز به مسیح اشاره دارد. همان‌طور که اسرائیلیان (و حتی کودکان) در حین عبور از میان دریای سرخ «به موسی تعمید یافتند» (اول قرنتیان ۱۰: ۲)، مسیحیان، و کودکان‌شان، نیز باید به مسیح تعمید یابند. موسی خدمتگزار بزرگ خداوند بود که مستقیماً کلام خدا را دریافت می‌کرد. انجیل متی به‌طور خاص با به تصویر کشیدن عیسی به عنوان کسی که شخصا از مصر خارج شد (متی ۲: ۱۴-۱۵)، شریعت خدا را بالای کوه تعلیم داد (متی ۵: ۱) و در هماهنگی کامل با موسی بر کوه تبدیل هیئت ایستاد (متی باب ۱۷)، عیسی را به عنوان به انجام رساننده نقش موسی معرفی می‌کند. همان‌طور که موسی حاضر به مردن به‌خاطر قوم بود (خروج ۳۲: ۱۰)، عیسی نیز به خواست خود جایگزین قومش شد. جلال خدا که در چهره موسی انعکاس یافت (خروج ۳۴: ۲۹؛ دوم قرنتیان ۳: ۸)، اکنون در کسانی که به‌واسطه روح عیسی دگرگون شده‌اند، انعکاس می‌یابد (دوم قرنتیان ۳: ۱۸).
